Khổng Tử dạy 3 cách nhìn thấu con người

Người xưa có câu: “Vẽ hổ vẽ da khó vẽ xương, biết người biết mặt khó biết lòng” ý nói khó nhận biết được lòng người. Tuy nhiên Khổng Tử có phương pháp nhận biết riêng khi ông nói: “Quan sát hành vi, động cơ của họ, xem họ yêu thích điều gì. Thế thì con người còn gì che giấu nữa đâu”.

Quan sát hành vi của người khác

Đầu tiên nhìn thấy những gì họ làm, nó cho thấy điều đó tốt hay xấu. Đây là cơ sở của việc đánh giá, xem xét một người thì không được trước tiên suy đoán động cơ của họ là tốt hay xấu, mà cần xem giá trị luân lý của bản thân hành vi họ làm.

Ở mức độ này, không được vội vàng chú trọng vào động cơ của người đó. Nếu không thấy tâm tốt mà làm việc xấu thì dường như sẽ được tha thứ, điều này không phù hợp với nguyên tắc công bằng chính trực. Bởi vì hành vi ác có thể có động cơ tốt, nhưng tạo thành tổn thương thực tế. Đây chính là điều mà cổ nhân nói là: “Học cái tốt của người thì nên căn cứ vào việc tốt người ta làm, mà không cần đào sâu xem họ có dụng tâm gì”.

Tầng thứ nhất chú trọng đánh giá hành vi thực tế là chính, còn khảo sát động cơ là phụ.

Ảnh minh họa. 

Quan sát động cơ của người khác

Hành vi mang theo tính che giấu và hiệu quả, có những động cơ cố ý và sơ ý. Hành vi tốt có thể không được ngụy trang, hành vi xấu có thể là do sơ suất. Trước hết, Khổng Tử tin rằng ông phải chịu trách nhiệm về hậu quả của những động cơ tốt và những sai lầm trong việc đối phó với những hành vi xấu xa.

Lỗi lầm người quân tử như mặt trăng mặt trời, ai ai cũng nhìn thấy. Con người không thể không mắc lỗi, mấu chốt là sau khi mắc lỗi rồi có thể kịp thời sửa chữa quy chính hay không.

Khổng Tử cho rằng cần phải xem xét phân biệt được 3 tình huống: thật tâm làm việc tốt, ngụy trang làm việc tốt và nhẫn nhịn làm việc tốt. Thật tâm làm việc tốt thì không cần bàn luận. Ngụy trang làm việc tốt là trong lòng có ý đồ khác. Bản thân việc ngụy trang đã hạ thấp giá trị đạo đức rồi.

Khi nhẫn nhịn làm việc tốt thì sao? Nhất thời nhẫn nhịn mà làm việc tốt thì vẫn tồn tại khả năng: “động cơ lúc này là tốt, nhưng động cơ lúc khác là xấu”. Vì thế đã dẫn đến Khổng Tử đánh giá người ở tầng thứ thứ 3 là quan sát những gì họ cảm thấy thoải mái.

Quan sát người ta vui thích làm gì

Quan sát người ta vui thích làm việc gì chính là nói cần phải làm rõ tâm lý họ gửi gắm vào đâu. Chúng ta biết rằng có người hàng ngày đi làm chăm chỉ, có khát vọng cao cả, có chí hướng, luôn mong muốn mình sau này có thành tựu, nhưng cũng có người lại thích cuộc sống điềm đạm, theo đuổi những thứ dễ dàng. Do đó người khác nhau thì mục tiêu trong cuộc sống cũng khác nhau.

Kết bạn, chúng ta phải biết đối phương theo đuổi điều gì, yêu thích cuộc sống như thế nào. “Quan sát ở đây” nghĩa là khảo sát tỉ mỉ. Suy cho cùng, “vật tụ theo loài, người chia theo loại”, đã không cùng loại thì khó hòa hợp lâu dài.

Do đó, để nhìn nhận con người, chúng ta có thể thông qua việc người ấy thích chơi với loại người nào thì có thể biết họ gửi gắm cái tâm vào đâu. Phán đoán người như thế sẽ sát với thực chất của họ.

Vì vậy, khi quan sát một người từ ba cấp độ tiến bộ là hành vi, động cơ và niềm vui, người này sẽ không thể bị che giấu bản chất.

Nhân Minh