Tiễn Biệt Người Cống Hiến Đến Hơi Thở Cuối Cùng PGS.TS nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường

PGĐS – Chiều nay ngày 8/5/2025 ( nhằm ngày 11/4 năm Ất Tỵ ), đông đảo người thân, bạn bè, đồng nghiệp, văn nghệ sĩ… đã đến tiễn biệt PGS.TS nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường – nhà khảo cổ học đa tài của Việt Nam về cõi vĩnh hằng.

PGS.TS nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường (sinh 1941) , trưởng thành trong gia đình Đại tri thức, là người con thứ tư của cố Nhà giáo Nhân dân, Giáo sư Nguyễn Lân – một học giả uy tín và là người đặt nền móng cho ngành giáo dục học tại Việt Nam. Các anh chị em của ông đều là những chuyên gia trong nhiều lĩnh vực khác nhau, tiêu biểu như: Giáo sư Nguyễn Lân Dũng, Giáo sư Nguyễn Lân Hùng, Giáo sư Nguyễn Lân Tuất.

PGS.TS nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường là một nhà khoa học và  người nghệ sĩ đa tài, ông đã để lại dấu ấn sâu đậm trong các lĩnh vực cổ nhân học, âm nhạc và hội họa tại Việt Nam. Lúc còn sống, PGS.TS, nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường từng chia sẻ một nét độc đáo về truyền thống dòng họ: “Trong gia đình lớn của tôi, các con cháu trai đều có chữ Lân trong tên. Mỗi khi họp mặt, đại gia đình quy tụ khoảng 80 người, tạo thành một cộng đồng rất đặc biệt”.

Từ nhỏ, ông Nguyễn Lân Cường đã sớm bộc lộ năng khiếu nghệ thuật, nhưng ông lại rẽ sang con đường khoa học theo định hướng của cha, bởi người anh cả trong nhà đã đi theo nghiệp nghệ thuật. Nghe theo lời dạy của cha, ông thi đỗ vào khoa Sinh vật, Đại học Tổng hợp Hà Nội. Song, tình yêu nghệ thuật vẫn âm ỉ cháy trong ông. Khi còn là sinh viên năm nhất, Nguyễn Lân Cường lén đăng ký thi tuyển vào đội kịch của Đoàn nghệ thuật Bộ Văn hóa và bất ngờ trúng tuyển. Đội gồm 15 thành viên, trong đó có cả NSND Trọng Khôi, được dự kiến cử sang Liên Xô đào tạo trong 5 năm. Thế nhưng, vào phút chót, kế hoạch bị hủy bỏ. Ông quay lại giảng đường.

Sau khi tốt nghiệp ngành sinh học, ông Nguyễn Lân Cường về công tác tại Viện Khảo cổ học Việt Nam và từ đó gắn bó trọn đời với con đường khoa học, đặc biệt là cổ nhân học – ngành nghiên cứu về dấu tích của người xưa qua di cốt và hài cốt.

Sự lựa chọn ban đầu tưởng như “an phận” ấy đã đưa ông đến với nhiều thành tựu lớn. Ông là Tổng Thư ký Hội Khảo cổ học Việt Nam, chủ nhiệm nhiều đề tài cấp quốc gia, tham gia khai quật, phục chế các di hài nổi tiếng.

Với PGS.TS Nguyễn Lân Cường, khảo cổ học không chỉ là công việc khai quật và nghiên cứu những bộ di cốt khô khan, mà là hành trình sống động đi tìm lại các câu chuyện bị lãng quên – nơi mỗi bộ xương là một linh hồn cần được thấu hiểu, trân trọng và hồi sinh.

Công tác tại Viện Khảo cổ học Việt Nam đã tạo cơ hội cho ông tiếp cận hàng nghìn di cốt người cổ qua các cuộc khai quật. Với hơn 50 năm cống hiến cho cổ nhân học, ông đã nghiên cứu số lượng lớn di cốt người Việt cổ. Năm 2021, Tổ chức Kỷ lục Việt Nam trao bằng vinh danh ông là Người nghiên cứu nhiều nhất các di cốt người cổ của Việt Nam: 1.093 di cốt.

Tên tuổi PGS.TS Nguyễn Lân Cường gắn liền với nhiều công trình khảo cổ học lớn, tiêu biểu như di chỉ Vườn Chuối (Hà Nội) và các đề tài cấp quốc gia về phục chế, tu bổ tượng nhục thân thiền sư tại các chùa Đậu, Tiêu Sơn, Phật Tích…

Một trong những công trình mang dấu ấn quan trọng của ông là nghiên cứu nhục thân hai vị sư Vũ Khắc Minh và Vũ Khắc Trường tại chùa Đậu. Sau quá trình khảo sát, PGS.TS Lân Cường công bố đây là hình thức tượng táng. Năm 2003, ông đứng đầu nhóm khoa học tu bổ, giúp hai pho tượng này thoát khỏi nguy cơ xuống cấp. Mới đây, ông tiếp tục ghi dấu ấn với nghiên cứu di cốt người cổ phát hiện tại hang động núi lửa Krông Nô, tỉnh Đắk Nông, phát hiện này được xem là bước ngoặt trong khảo cổ học Việt Nam. Những năm cuối đời, ông vẫn miệt mài với công việc, phóng xe máy đến các điểm khảo cổ quanh Hà Nội. Trong một lần chia sẻ gần đây, ông hào hứng nói về dự định xuất bản cuốn sách Lần theo dấu vết những ngôi mộ cổ – tập hợp các câu chuyện sinh động về hành trình tìm kiếm di tích, từ mộ công chúa Lý Kiều Oanh đến những lăng mộ đồ sộ khác.

Theo những thông tin công bố của  Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á, vào tháng 12/2024, PGS.TS nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường vẫn miệt mài và lăn lộn với khu mộ táng Vườn Chuối, ông đã vỡ òa cảm xúc và khoe với bạn bè, người thân những thành quả mà ông đã tìm ra được trong suốt những tháng ngày miệt mài , tìm kiếm và khảo cứu  ( tại Hoài Đức, Hà Nội.  PGS .TS Lân Cường đã cảm thấy bất an vì những cơn đau bung liên tiếp quấy rồi ông, chịu đựng và ráng chịu để rồi khi cơn đau liên tiếp dồn dập những cơn quặn thắt ông mới chịu vào viện Bệnh viện Đại học Y Hà Nội thăm khám thì phát hiện ung thư dạ dày đoạn cuối.

PGS.TS Nguyễn Lân Cường sống chan hòa với bạn bè, được rất nhiều người quý mến. Ngay cả khi biết mình mang bệnh hiểm nghèo, ông vẫn giữ tinh thần lạc quan phi thường, hay trêu đùa mọi người và luôn là người chủ động phá tan đi bầu không khí mệt mỏi khi ở bệnh viện, những bác sĩ, ý tá điều dưỡng hay những người quý mến luôn đến thăm ông đều được chụp ảnh cùng và mong muốn khi khỏi bệnh sẽ có một cuốn Album về  những người bạn khi ở bên giường bệnh. 

Khi vào bênh viện ai cũng mong ông chịu khó ngừng hoạt động nghiên cứu, tam dừng đi lại và chịu nằm đều trị bệnh để  phần nào phục hồi lại sức khỏe để có thể cắt bỏ phần dạ dày bị ung thư tiếp tục sự nghiệp nghiên cứu và vui đùa với cuộc sống, với âm nhạc .Nhưng có lẽ ngọn đèn dầu nào cũng sẽ phải tắt và cạn kiệt vì hết nhiên liệu , ông đã vĩnh biệt tất cả chúng ta để về một nơi vĩnh hằng . Một người đàn ông bé nhỏ với sức khỏe phi thường, leo núi nhanh như một con sóc, một người hiếm có , ông là minh chứng sống động cho sự đa tài , bền bỉ và tận hến, sự mất mát này không chỉ là với gia đình mà còn  với khoa học, nghệ thuật và giáo dục nước nhà. 

Có lẽ là một người có tâm huyết với nghề khảo cứu, PGS. TS Nguyễn Lân Cường đã dành trọn sự cống hến,  tận hiến với các dự án tìm và khai thác khảo cổ những công trình trọng điểm mang tầm cỡ của Quốc gia , những số lượng khảo cổ khá lớn của cả nước, ông để lại di sản quý báu cho  nhiều thế hệ sau

PGS.TS Lân Cường không dừng lại ở những nghiên cứu khô khan, ông thổi sự sống vào khoa học bằng cả nét cọ và nốt nhạc, ông đã gieo âm nhạc đan xen vào những hành trình khảo cổ.

Cuốn Bộ xương người nói với bạn điều gì? – tác phẩm đoạt giải B tại Giải thưởng Sách Quốc gia năm 2024 – là minh chứng sinh động cho điều này

Không chỉ truyền tải tri thức khoa học, cuốn sách còn được ông tự tay minh họa với hơn 320 bức tranh sơn dầu, khiến những bộ xương trở nên gần gũi, mang vẻ đẹp sâu sắc và đầy tính nhân văn, để lại cho thế hệ sau một kho tàng kiến thức vô giá.

Dù sự nghiệp gắn với nghiên cứu khoa học, âm nhạc vẫn luôn là mạch ngầm chảy trong con người PGS.TS Nguyễn Lân Cường.

Năm 10 tuổi, ông được đưa sang Trung Quốc học tại Khu học xá Việt Nam ở Nam Ninh, Quảng Tây. Tại đây, ông được học âm nhạc với các thầy Túc Nhân Kim (Trung Quốc) và nhạc sĩ Phạm Tuyên, Nguyễn Hữu Hiếu – người đầu tiên chỉ huy dàn hợp xướng ở Việt Nam. Trở về nước, ông nhanh chóng thể hiện năng lực âm nhạc khi chỉ huy các dàn nhạc tại Trường Lý Thường Kiệt, nơi ông gặp gỡ và kết bạn với nhạc sĩ Phú Quang.

Ngay từ năm 19 tuổi, ông đã có những sáng tác đoạt giải: Tiếng hát bản Mường, hợp xướng Tiếng ca trên bè gỗ...  Trong hơn 60 năm, ông sáng tác gần 100 tác phẩm âm nhạc, đa dạng từ hợp xướng đến ca khúc, từng đảm nhận vai trò chỉ huy Dàn hợp xướng Hanoi Harmony và giữ nhiều vị trí trong các hội văn học nghệ thuật.

Ông Nguyễn Lân Cường từng chia sẻ rằng, sau những chuyến đi xa đầy bụi bặm của nghề khảo cổ, được trở về Hà Nội, khoác áo đuôi tôm, cầm chiếc đũa chỉ huy và lên sân khấu phiêu cùng những bản hợp xướng là khoảnh khắc ông “được là chính mình”.

Với ông, âm nhạc không phải là chốn thoát ly hiện thực, mà là không gian hòa quyện – nơi cái đẹp, dù đến từ nghệ thuật hay khoa học, đều cùng hướng về sự sống.

Trong sự nghiệp sáng tác, nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường viết nhiều ca khúc xúc động về người lính, lịch sử: Vị tướng của lòng dân, Về đi em, Sau lời tuyên thệ, Cảm xúc Hoàng Thành, Bài ca về những người lính đảo…

Bên cạnh đó là nhiều bài hát thiếu nhi vui tươi, gần gũi như Con búp bê của em, Đèn đỏ thì dừng, đèn xanh mới đi, Con thích làm nghề gì?, Chúng em mừng Điện Biên 60 mùa hoa…

“Viết cho trẻ em không dễ chút nào. Các em trong sáng,  luôn công bằng và thẳng thắn về tính cách. Muốn các em hát, bài phải hay, phải đúng ngôn ngữ của các em”, ông từng chia sẻ.

Dù vậy, PGS.TS nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường luôn khiêm tốn nhận mình chỉ là “một viên đá cuội nhỏ” trong núi tác phẩm âm nhạc nước nhà. Trước khi mất, ông còn ấp ủ sáng tác một bản giao hưởng về đề tài lịch sử Nguyễn Trãi, và về Phật Giáo, với Phật Giáo dù là nhân duyên cuối của hành trình cuộc sống, nhưng nó lại mang đến cho ông nhiều cảm xúc hơn bao giờ hết.  ” Nhân duyên của tôi thật hạnh phúc khi lúc tôi có tuổi tôi lại được lân mẫn các quý Thầy , các ngôi chùa , các phật tử và những người yêu Phật giáo , có lẽ trong  cuộc sống luôn là hành trình sắp đặt cho tôi đi đên đích và đó là điều tôi thích  ”  

Dù nổi bật trong sự nghiệp, PGS.TS, nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường rất kín tiếng, giản dị trong đời tư. Có lẽ là ông quá đa tài nên mãi đến năm 1982, khi đã 41 tuổi, ông mới lập gia đình.

Vợ ông là người giữ lửa trong nhà, chăm sóc tổ ấm để ông yên tâm công tác. Con gái đầu lòng tên Hoa Cương, chào đời đúng ngày Quốc khánh 2/9. Con trai tên Nguyễn Lân Chương theo học chuyên ngành tài chính ngân hàng và hiện làm lập trình, giảng dạy tại Hà Nội. Dù không nối nghiệp âm nhạc hay khoa học, ông vẫn tự hào con trai mình mang dòng máu trí thức.

Những tháng cuối đời, ông mới phát hiện bị ung thư dạ dày giai đoạn cuối. Vì phát hiện muộn, ông không thể điều trị bằng hóa xạ trị mà chỉ áp dụng phương pháp đích.

Dù buồn vì còn nhiều dự định chưa hoàn thành, ông vẫn giữ tinh thần lạc quan. PGS.TS nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường từng chia sẻ: “Tôi vẫn nói vui với học trò rằng, sang thế giới bên kia, tôi vẫn làm nhạc, dạy học, làm khảo cổ. Bởi những gì là đam mê là yêu thích thì nó luôn còn mãi và sẽ theo tôi suốt hành trình cho dù là ở đâu … “

Một số hình ảnh được ghi lại tại tang lễ PGS . TS nhạc sĩ  Nguyễn Lân Cường : 

Tin/Ảnh : Trang Vân – Việt Hưng – Quốc Thắng