Khoa cúng Miền Bắc và ý nghĩa nghi lễ trong bộ Thủy Lục Chư Khoa

TRONG BỘ THỦY LỤC CHƯ KHOA

TÓM TẮT

Bài viết khảo cứu nguồn gốc, cấu trúc và ý nghĩa của Khoa Cúng miền Bắc – hệ thống nghi lễ đặc thù trong Phật giáo Bắc tông Việt Nam – cùng mối tương quan của nó với Bộ Thủy Lục chư Khoa. Trên cơ sở đối chiếu nghi văn và thực hành, bài viết phân tích giá trị tín ngưỡng, nghi lễ và văn hóa của các khoa nghi, góp phần làm sáng tỏ vai trò của nghi lễ Phật giáo trong đời sống tâm linh và xã hội người Việt.

Từ khóa: Khoa cúng, Thủy Lục chư Khoa, nghi lễ Phật giáo, Bắc tông, văn hóa tâm linh, Việt Nam.

1. DẪN NHẬP

Trong tiến trình phát triển của Phật giáo Việt Nam, nghi lễ giữ vai trò trọng yếu trong việc thể hiện giáo lý và duy trì truyền thống tu học. Đặc biệt tại khu vực Đồng bằng Bắc Bộ, nghi lễ tụng niệm, cúng dường, cầu an, cầu siêu… được hệ thống hóa thành Khoa Cúng, một hình thức nghi lễ có tính chuẩn mực và bản địa hóa cao. Bộ Thủy Lục chư Khoa – một tổng tập nghi lễ được sử dụng trong Đại Trai Đàn Thủy Lục – là đỉnh cao của khoa nghi Bắc tông. Nghi lễ này biểu hiện tinh thần đại bi phổ độ, dung hòa cả hai phương diện giáo lý và phương tiện hành trì, qua đó phản ánh đặc trưng văn hóa – tâm linh của Phật giáo Việt Nam.

2. KHÁI NIỆM VÀ NGUỒN GỐC CỦA KHOA CÚNG

Từ “Khoa” (科) trong Hán ngữ nghĩa là mục, phần, chương mục nghi lễ; “Cúng” (供) nghĩa là hiến cúng, cúng dường. Do đó, Khoa Cúng chỉ từng phần nghi thức cúng tụng được biên soạn và hành trì trong Phật giáo Bắc tông. Các khoa nghi được thiết lập dựa trên nguyên tắc Tam học (Giới – Định – Tuệ) và Tam nghiệp thanh tịnh (Thân – Khẩu – Ý), thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa hình thức nghi lễ và nội dung giáo pháp.

Nguồn gốc của Khoa Cúng miền Bắc được truy nguyên từ nghi lễ Đại thừa Trung Hoa, du nhập vào Việt Nam từ thời Lý – Trần, sau đó được các Tổ sư Việt Nam bản địa hóa: chuyển hóa âm điệu, ngữ văn, nhạc lễ và nghi thức cho phù hợp với ngôn ngữ và văn hóa dân gian Việt Nam. Kết quả là một hệ thống nghi lễ vừa trang nghiêm, vừa gần gũi, phản ánh tinh thần “Đạo pháp – Dân tộc”.

3. CẤU TRÚC VÀ NỘI DUNG CỦA BỘ THỦY LỤC CHƯ KHOA

“Thủy Lục” (水陸) nghĩa là nước và đất, biểu trưng cho hai cõi giới của chúng sinh: thủy giới (chúng sinh dưới nước) và lục giới (chúng sinh trên cạn). “Chư Khoa” (諸科) là các khoa nghi, nghi điển, nghi thức. Do đó, Thủy Lục chư Khoa là tổng tập các nghi thức cúng Phật, chư Tăng, chư Thần và cô hồn chúng sinh, được cử hành trong Đại Trai Đàn Thủy Lục, một pháp hội quy mô lớn có mục đích phổ độ âm dương lưỡng giới.

Một bộ Thủy Lục chư Khoa đầy đủ bao gồm các khoa nghi: Nghinh sư duyệt định khoa, Phát tấu nghi, Dự tiếp linh khoa, Thỉnh Phật – Thỉnh Bồ Tát – Thỉnh Hộ Pháp khoa, Triệu linh khoa, Giải kết – Phá ngục – Chúc thực – Cúng dường, Mông Sơn khoa – Thăng bảo đài khoa – Hồi hướng.

4. GIÁ TRỊ TRIẾT LÝ, TÂM LINH VÀ VĂN HÓA

Thủy Lục chư Khoa biểu hiện tinh thần “vô duyên đại từ, đồng thể đại bi”, cứu độ không phân biệt, thể hiện triết lý bình đẳng trong vạn pháp. Các khoa cúng là pháp môn hành trì qua nghi lễ, giúp hành giả rèn luyện chánh niệm, nuôi dưỡng tâm từ, chuyển hóa nghiệp chướng.

Đồng thời, nghi lễ này mang giá trị văn hóa dân tộc sâu sắc, dung hợp yếu tố ngôn ngữ Hán – Nôm, âm nhạc dân gian và nghi thức tế lễ, tạo nên di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc. Các khoa lễ Thủy Lục – Cầu Siêu – Cầu An góp phần ổn định đời sống tinh thần cộng đồng, hướng con người đến thiện lành, hiếu đạo và tri ân.

5. KẾT LUẬN

Khoa Cúng miền Bắc và Thủy Lục chư Khoa là tổng hợp tinh hoa của nghi lễ học Phật giáo Đại thừa Việt Nam, vừa là pháp tu hành, vừa là hình thái văn hóa dân gian đặc sắc. Giá trị của chúng không chỉ nằm ở phương diện tín ngưỡng, mà còn ở khía cạnh nhân học, nghệ thuật học và triết học tôn giáo. Việc nghiên cứu, giảng dạy và hành trì nghi lễ truyền thống này có ý nghĩa thiết thực trong việc bảo tồn bản sắc văn hóa Phật giáo Việt Nam, đồng thời góp phần củng cố nền tảng đạo đức và nhân văn trong xã hội hiện đại.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Giáo hội Phật giáo Việt Nam (2020), Nghi lễ Phật giáo Bắc tông Việt Nam, NXB Tôn Giáo.

2. Thích Tâm Hòa (2019), Tổng luận nghi lễ Phật giáo Việt Nam, Tạp chí Văn hóa Phật giáo, số 318.

3. Viện Nghiên cứu Tôn giáo (2017), Phật giáo và văn hóa dân gian miền Bắc, NXB Khoa học Xã hội.

4. Thích Minh Thuận (2015), Thủy Lục chư Khoa – Khảo cứu và thực hành, Hội thảo Phật học toàn quốc.

5. Ngô Đức Thọ (2008), Nghi lễ Phật giáo Việt Nam qua Hán Nôm, NXB Văn hóa – Thông tin.

Mai Hương